مرکز تحقیقات تیرتاش با نزدیک به یک قرن سابقه فعالیت، نخستین مرکز راه اندازی شده در ایران برای توسعه کشت توتون است. این مرکز که مطالعات خود را روی توتون و تنباکو متمرکز کرده است با 120 نفر پرسنل یکی از مراکز تحقیقاتی مهمی است که خدمات علمی به صنعت دخانیات کشور ارائه میدهد. اگرچه دو ایستگاه تحقیقاتی دیگر در رشت و ارومیه نیز وجود دارد اما آن طور که محمدرضا نجفی مدیر مرکز تحقیقات تیرتاش به «توتون صنعت» میگوید: گستره فعالیت این دو مرکز به اندازه فعالیت های نخستین مجموعه تحقیقاتی کشور در حوزه دخانیات نیست.

به گفته او، محققان مرکز تحقیقات تیرتاش با آنکه در بسیاری از پروژه‌های دانشگاهی نقش مشاور را ایفا می‌کنند اما از آنجا که قراردادهای آنها مشمول قانون کار است، نتوانسته‌اند تبدیل وضعیت داده و هیات علمی شوند. به همین خاطر محققان این مرکز، از مزایای هیات علمی شدن بهره‌ای نمی‌برند و تبدیل وضعیت، مهمترین خواسته آنها است. نجفی مهمترین دستاوردهای این مجموعه تحقیقاتی را رصد و نظارت بر کیفیت کود و ارائه مشاوره در این رابطه دانسته و تولید گرمخانه مدرن و استفاده از سوخت گاز به جای هیزم را دستاورد دیگر این مجموعه معرفی می‌کند. او بر این باور است که گرمخانه‌های جدید، کیفیت عمل‌آوری توتون را بهبود بخشیده‌اند. مشروح گفت‌وگوی محمدرضا نجفی مدیر مرکز تحقیقات تیرتاش با توتون صنعت در ارتباط با فعالیت‌های این مجموعه تحقیقاتی در ادامه می‌آید:

چه خدماتی در این مرکز ارائه می‌شود؟ آیا فقط روی بحث توتون مطالعه انجام می‌دهید یا مطالعه در ارتباط با تنباکو هم در شرح وظایف این مرکز وجود دارد؟

رسالت اصلی مرکز تحقیقات تیرتاش یا انستیتو تحقیقات توتون تیرتاش پشتیبانی علمی و خدمات مشاوره‌ای در حوزه کشت سراسر کشور چه در حوزه توتون و چه تنباکو است. مسایل و مشکلات مختلفی را در حوزه مدیریت آفات و بیماری‌ها، مسایل فنی اعم از تولید و ساخت گرمخانه‌ها و ادوات برای مدیریت آفات و بیماری‌ها و یا در حوزه عمل‌آوری توتون تحت پوشش قرار داده و خدمات متناسب را به مراکز کشت سراسر کشور ارائه می‌دهیم. توتون و تنباکو در استان‌های مختلف شامل آذربایجان غربی، کردستان، فارس، بوشهر، اصفهان، گیلان، مازندران و گلستان کشت می‌شود. هر جایی که کشت توتون و تنباکو داشته باشیم، آنجا را به لحاظ مسایل علمی و خدمات فنی تحت پوشش داریم. اگر نیاز به آموزش باشد، کارشناسان ما در منطقه حضور می‌یابند و آموزش‌های لازم را به کارشناسان مناطق، کشتکاران و توتون کاران ارائه می‌کنند. اگر احیانا فعالان این حوزه در حین مراحل مختلف کاشت، داشت و برداشت توتون با مشکل یا مشکلاتی مواجه شوند و نیاز به مشاوره داشته باشند یا به چالش کشیده شده باشند، با ما تماس می‌گیرند. ما کارشناس به مناطق اعزام می‌کنیم تا از مزارع بازدید کنند. در واقع در صدد هستیم به‌نوعی مشکلات آنها را حل کنیم.

به نظر می‌آید کشت تنباکو کمتر از توتون مورد توجه قرار گرفته است. تنباکوهایی که در ایران استفاده می‌شود، ناشناخته‌تر است و تاریخچه کشت نامشخص‌تری دارد. این برداشت درست است؟

کشت تنباکو نسبت به توتون محدودتر است. این محصول سطح زیر کشت کمتری دارد. شاید یک سوم یا حتی کمتر از سطح زیر کشت کشور به تنباکو اختصاص دارد. دلیلش هم شاید این است که حجم بازار مصرف سیگار نسبت به تنباکو بسیار وسیع‌تر است و اصلا میزان مصرف این دو محصول، قابل مقایسه نیست. مصرف کنندگان تنباکو جامعه محدودتری نسبت به جامعه مصرف کنندگان سیگار را در بر می‌گیرد. به همین خاطر، تفاوت سطح کشت در محصول هم وجود دارد.

به همین خاطر تحقیقات بیشتر روی توتون متمرکز است؟

ما بیشتر روی توتون متمرکز هستیم، ولی هر دو گیاه از یک جنس هستند. توتون و تنباکو از یک خانواده هستند و خیلی تغییر محسوسی در رابطه با کشت این دو محصول وجود ندارد. مسایلی که روی توتون هست، در بسیاری از موارد قابل تعمیم به تنباکو هست. نتایج و یافته‌های تحقیقاتی را مرتبط با توتون را به تنباکو هم می‌توان تعمیم داد.

حوزه کشت در این دو محصول متفاوت است تنباکو بیشتر در جنوب متمرکز است. واقعا نتایج تحقیقات برای دو محصول قابل تعمیم هست؟

در اکثر موارد قابل تعمیم است. اگرچه تفاوت‌هایی هم به لحاظ عمل‌آوری و غیره وجود دارد. تنباکو از نظر عمل‌آوری متفاوت است. توتون باید در داخل گرمخانه‌ها تحت رژیم‌های حرارتی خاصی عمل‌آوری شود، ولی تنباکو در روی زمین عمل‌آوری می‌شود. این گیاه مراحل عمل‌آوری ساده‌تری دارد و رژیم حرارتی مثل توتون نیاز ندارد. نیاز به جای خاصی برای عمل‌آوری ندارد. در واقع یک مقدار حالت سنتی تنباکو حفظ شده است.

ما چند مجموعه تحقیقاتی در رابطه با توتون و تنباکو داریم؟

در ایران متولی تحقیقات درباره توتون فقط تیرتاش است. دو ایستگاه تحقیقاتی در ارومیه و رشت داریم که در واقع ایستگاه هستند و فعالیت تحقیقاتی آنها بسیار محدودتر از مجموعه ماست.

این مراکز با شما مرتبط هستند؟

این مراکز با ما مرتبط هستند اما زیر مجموعه ما نیستند. ارتباط علمی و کاری داریم. ولی این دو مرکز زیر نظر معاونت برنامه‌ریزی و تحقیق و توسعه خود شرکت در تهران هستند.

ما در این مرکز بخش زراعت و اصلاح نبات داریم که خاکشناسی هم جزء همین بخش تعریف می‌شود. بخش‌هایی مثل تکنولوژی، شیمی و بیوتکنولوژی داریم. گیاهپزشکی، آموزش و ترویج، مکانیزاسیون و بخش‌های متنوع دیگری در این مرکز داریم که در حوزه‌های مختلف فعالیت‌هایی را انجام می‌دهند.

فرق مکانیزاسیون با تکنولوژی چیست؟

مکانیزاسیون به بحث ماشین‌آلات کشاورزی و عملیات آماده‌سازی زمین مربوط می‌شود. مراحل مختلفی مثل وجین، سله‌شکنی، حذف علف‌های هرز و غیره در این مجموعه پیگیری می‌شود اما تکنولوژی مربوط به بحث عمل‌آوری توتون است. توتون تحت رژیم حرارتی و رطوبتی در گرمخانه‌ها قرار می‌گیرد و برگ سبز توتون باید در این شرایط خشک شود. این دفتر متمرکز روی بخش صنعت است و برگ سبز توتون را پرداخت می‌کند و از آن حالت خام و سبز گیاهی در مزرعه خارج می‌کند. در واقع فعالیت‌های این بخش یک پل ارتباطی است که این محصول را از حالت کشاورزی به حالت صنعتی تبدیل می‌کند. یک نقش میانجی یا حد وسط را ایفا می‌کند. ولی دامنه گسترده فعالیتی که در ارتباط با فعالیت‌های این مرکز به آن اشاره کردم، در مراکز تحقیقاتی رشت یا ارومیه در این سطح وسیع نداریم. ممکن است آن دو مجموعه، یکی دو تا از این بخش‌ها را با تعداد پرسنل کمتر داشته باشند. اینجا بالای 120 نفر پرسنل داریم در حالی‌که در دو مرکز یاد شده، حدود 10 تا 15 نفر مشغول به کار هستند.

اعضای این مجموعه آیا هیات علمی به حساب می‌آیند؟

یکی از معضلات و چالش‌های اصلی مرکز تحقیقات توتون شرکت دخانیات، این است که با وجود آنکه نیروهای متخصص این مرکز بسیار توانمند هستند و از پتانسیل و قابلیت‌های بسیار بالایی برخوردارند، حتی در بسیاری از موارد فعالیت‌های پژوهشی بسیار برجسته‌ای انجام داده‌اند و پیشتازتر از همطرازان خود در مرکز تحقیقات جهادکشاورزی هستند اما متاسفانه هیات علمی به حساب نمی‌آیند. بحث ارتقای علمی آنها جزء مطالبات چندین و چند ساله همکاران ما در این مرکز است. متاسفانه تاکنون این مهم مغفول مانده است و علیرغم وعده‌هایی که داده شده است، هیچ اقدام خاصی در این رابطه انجام نشده است. از این جهت متاسفانه محققین این مرکز مظلوم واقع شده‌اند.

محققین این مرکز باید دکترا داشته باشند؟

نه لزوما، ترجیحا بهتر است که مدرک دکترا داشته باشند اما می‌توانند از بین نیروهای کارشناسی ارشد هم باشند.

چرا محققان این مجموعه دوست دارند مشمول قوانین هیات علمی شوند؟

بالاخره مزایای بالاتری دارند. دوستان و همکاران ما که در مراکز تحقیقات کشاورزی فعالیت دارند و اعضای هیات علمی هستند، یکسری مزیت‌هایی دارند. به لحاظ پایه حقوقی و مزایای مادی، یک مقدار نسبت به وضعیت حقوقی این مرکز، شرایط اعضای هیات علمی بهتر است. فکر می‌کنم یکسری مزیت‌های دیگر هم دارند که وارد جزییات آن نمی‌شوم. اطلاعات دقیق مالی در این رابطه ندارم. حتی فرزندانشان مشمول امتیازات اعضای هیات علمی و غیره می‌شوند. دوستان و محققان ما در تیرتاش این امتیازات را ندارند. حتی در موارد متعددی محققان بخش کشاورزی به ما مراجعه کرده‌اند و تقاضا داده‌اند که کار مشترک با آنها انجام دهیم و به آنها ایده بدهیم. طی بیش از دو دهه‌ای که در این مرکز حضور دارم و قبل از اینجا در جهاد کشاروزی بوده‌ام، کاملا مقایسه بین این دو وضعیت را درک کرده‌ام و به تحقیق عرض می‌کنم که کارشناسان این مرکز خیلی توانمند هستند. اما نمی‌دانم چرا به‌عنوان هیات علمی پذیرفته نمی‌شوند. شاید دلیلش این باشد که به لحاظ اداری نیروهای شرکت دخانیات مشمول قانون کار هستند و کارگر به حساب می‌آیند اما افرادی که در وزارت جهاد کشاورزی هستند، زیر نظر این وزارتخانه هستند. قراردادی بین وزارتخانه‌های علوم و جهاد کشاورزی وجود دارد که جزییاتش را نمی‌دانم اما بر اساس آن قرارداد، نیروهای وزارت جهاد کشاورزی هیات علمی می‌شوند اما می‌گویند که چون نیروهای مرکز تحقیقات تیرتاش مشمول قانون کار هستند، این مانعی برای تبدیل وضعیت آنها و ارتقاء سطح‌شان به حساب می‌آید. یکی از موانع اصلی که مرکز تحقیقات ما علیرغم مکاتبات گسترده‌ای که طی سالیان گذشته انجام شده است، نتوانسته است تبدیل به یک پژوهشکده شود، همین مسئله بوده است. این مرکز نزدیک به یک قرن و حدود 84 سال سابقه دارد.

در تاریخچه مجموعه تحقیقاتی تیرتاش آمده است که این مجموعه کارهای آموزشی در قالب مدارس فنی و حرفه‌ای انجام می‌داده است. آیا اکنون این فعالیت‌ها ادامه دارد؟

بله، کارشناسان ما هم‌اکنون به مناطق مختلف می‌روند. چه در سطح زارعین و کشتکاران و چه در سطح کارشناسان به صورت مداوم، همه ساله این آموزش‌ها را پیگیری می‌کنیم.

من در ارتباط با مدرسه مرتبط با توتون تنباکو صحبت می‌کنم. چنین مرکزی دارید؟

ما چنین مدرسه‌ای نداریم. خود رشته توتون‌شناسی و زراعت توتون در هیچ دانشگاهی تدریس نمی‌شود.

قبلا مدرسه‌ای در این رابطه وجود داشته است؟

رشته توتون چنین چیزی نداشته است. در حال حاضر در هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای وقتی به سرفصل واحدهای درسی مراجعه می‌کنید، یک رشته‌ای تحت عنوان زراعت گیاهان علوفه‌ای یا صنعتی داریم. ممکن است در حد یک پاراگراف یا ستون برای کشت توتون و تنباکو چیزی نوشته شود. ولی اینکه به صورت مجزا و تخصصی نگاه ویژه‌ای در قالب یک کتاب و سرفصل درسی درباره توتون وجود داشته باشد، به هیچ عنوان در هیچ واحد آموزشی نداریم. این هم جزء یکی از مطالباتی است که علاقمندیم تحقق یابد. محققین این مرکز خود را محق می‌دانند که هم سطح سایر مراکز دیده شوند. مسایل مرتبط با توتون در هیچ دانشگاهی تدریس نمی‌شود. اگر یک دانشجویی در یک دانشگاه پایان نامه فوق لیسانس‌اش را روی توتون بگیرد، الزاما باید یکی از مهندسین اینجا جزء مشاورین‌اش باشد زیرا آن استادی که در دانشگاه هست، هرچند به لحاظ طراز علمی بالا باشد اما در زمینه توتون نمی‌تواند به دانشجویش مشاوره بدهد زیرا هیچ دانشی ندارد. اساتید دانشگاه در طرح‌های تحقیقاتی در بسیاری از موارد به محققین اینجا مراجعه می‌کنند زیرا حتما باید در یک دوره پنج ساله تا 15 ساله در مرکز تحقیقات حضور داشته باشید تا به آن ظرافت‌ها، ریزه کاری‌ها و جزییات فنی بحث زراعت توتون آشنا شوید.

با توجه به عدم آشنایی دانشگاه با مسایل کشت توتون و تنباکو، پرورش نیروهای جدید را چگونه انجام می‌دهید؟

ما هر 10 تا 15 سال برای جذب نیروهای متخصص و تقویت کادر تخصصی خود تقاضا می‌دهیم و به محض اینکه این نیروها در مرکز حضور می‌یابند، یک دوره شش ماهه تا یکساله به صورت شبانه روزی برای آنها برگزار می‌کنیم. افراد را مجاب می‌کنیم که این دوره فشرده را بگذرانند. جزوات را در اختیارشان قرار می‌دهیم. تکنولوژی توتون، زراعت توتون، نحوه خزانه‌گیری، نحوه کشت توتون، نشاء‌کاری، عمل‌آوری توتون و تمام این مراحل ابتدا آموزش داده می‌شود تا یک دید کلی در دوره‌های فشرده به دست آورند. بعد در کنار متخصصین مجرب قرار می‌گیرند و به تدریج با مسایل آشنا می‌شوند.

درباره دستاوردهای موسسه در سال‌های اخیر توضیح دهید؟

برای زراعتی مثل برنج یک موسسه تحقیقات بین‌المللی برنج به اسم «ایری» داریم که در کشور فیلیپین است. مرکز بین‌الملی تحقیقات گندم در مکزیک هست و برای ذرت در آمریکا مرکزی داریم. برای توتون هم چنین چیزی داریم. یک موسسه تحقیقات بین‌المللی توتون داریم که مرکزش در شهر برژراک فرانسه هست. تحت عنوان کورستا شناخته می‌شود و سازمان بین‌المللی تحقیقات توتون است. کشور ما عضو با سابقه این مجموعه است و ما بسیاری از یافته‌های تحقیقاتی خود را با اعضای این مرکز به اشتراک می‌گذاریم و به صورت متقابل از نظرات علمی و یافته‌های تحقیقاتی همدیگر بهره‌مند می‌شویم. همه ساله محققان ما مقالات خود را برای این مرکز ارسال می‌کنند و به جز چند سال اخیر، به دلیل محدودیت کرونا و مسایلی از این دست، حضور و شرکت همکاران در این سمینارهای کورستا محدود شده است. سال‌های پیش چند نفر از همکاران ما در اجلاس کورستا حضور داشتند و در واقع به نوعی می‌توان گفت که هم آنها از حضور ما ایده می‌گرفتند و هم ما از یافته‌های تحقیقاتی اعضای کورستا بهره‌مند می‌شدیم که مربوط به یافته‌های تحقیقاتی کشورهای مختلف توتون‌خیز دنیا بود. در سطح داخل کشور هم همه ساله محققان ما در سمینارها و کنگره‌های مختلفی که در داخل کشور برگزار می‌شود از جمله کنگره ملی زراعت و اصلاح نبات، کنگره ملی گیاهپزشکی، خاکشناسی علوم زراعی ژنتیک شیمی و دیگر کنگره‌ها که هر دو سال یکبار و بعضی سالانه توسط دانشگاه‌ها و موسسات مختلف برگزار می‌شود، شرکت می‌کردیم.

این تعاملات چه تاثیری روی صنعت و تامین ماده اولیه مورد نیاز صنعت داشته است؟

ماهیت کار تحقیقاتی همان‌طور که می‌دانید این‌گونه است که حتما باید یک محقق در ارتباط مستمر با سایر بخش‌ها باشد.

مجموعه تحقیقاتی شما در خدمت صنعت دخانیات است. علمی که شما دارید باید تبدیل به یک نتیجه اجرایی شود. چند نمونه عینی درباره تاثیری که تحقیقات باعث جهش در صنعت شده را می‌توانید ذکر کنید؟

یکی از مواردی که ما در بحث زراعت توتون داریم و واحد تکنولوژی آن را انجام داده است، مربوط به گرمخانه است. توتون سبز برای عمل‌آوری در گرمخانه قرار می‌گیرد و طی مدت معینی خشک می‌شود و تبدیل به برگ خشک می‌شود که این برگ خشک تحویل شرکت دخانیات می‌شود. کشاورزان برای کار در گرمخانه‌ها و خشک کردن توتون، توسط کارشناسان آموزش دیده‌اند. در گذشته کشاورزان به صورت سنتی ساختمان‌هایی را تعبیه می‌کردند و اسمش را گرمخانه می‌گذاشتند. دوستان ما در واحد تکنولوژی با استفاه از فن‌آوری‌های نوین، آن گرمخانه سنتی را به صورت مدرن یا نیمه مدرن هوشمند تبدیل کرده‌اند. تفاوت گرمخانه‌های جدید با انواع سنتی در این است که آن گرمخانه‌های سنتی سوختشان از هیزم درختان جنگلی بوده است ولی در روش جدید سوخت گاز مورد استفاده قرار می‌گیرد. فن و یکسری ادوات و تجهیزات جدید در گرمخانه‌های جدید به کار گرفته شده است و کمک کرده است که سرعت کار بالا برود. به نوعی با این فن‌آوری در استفاده از سوخت فسیلی و منابع تجدید نشدنی تجدید نظر شده است. این دستاورد به کمک محققین توانمند حوزه تکنولوژی به دست آمده است و در سطح وسیعی آن را گسترش داده‌ایم. اکنون دوستان ما در مرکز تحقیقات، حوزه‌های کشت در گیلان، کردستان و مناطق مختلف را به لحاظ ساخت و توزیع گرمخانه‌ها حمایت و پشتیبانی می‌کنند و گرمخانه‌های جدید را به مناطق مختلف ارسال می‌کنند. با کمک این گرمخانه‌ها هزینه کمتری برای عمل‌آوری صرف می‌ش

این مدل عمل‌آوری روی طعم محصول اثر نمی‌گذارد؟

گرمخانه‌های جدید و اثرشان روی طعم محصول اینجا تست شده است و دیده‌اند که کیفیت نه تنها کمتر نمی‌شود بلکه با حفظ کیفیت، حتی کار عمل‌آوری بهتر انجام می‌شود. حتی ما این تکنولوژی را به کشور آذربایجان هم صادر کرده‌ایم.

به جز گرمخانه چه دستاورد تحقیقاتی عینی دیگری دارید؟

یکی از کارهایی که انجام می‌دهیم، بحث بررسی کارایی سموم است. در بازار، شرکت‌های مختلف سمومی با برندهای متفاوت را عرضه کرده و به کشتکارها می‌دهند. کشاورز نیاز دارد در این آشفته بازار رقابتی که بین شرکت‌های مختلف در زمینه عرضه سموم وجود دارد؛ یک نفر و یا یک مرجعی به آنها در انتخاب صحیح سم رهنمود بدهد. به کشاورز مشاوره بدهد و کمک کند که موثرترین سم را که دز مصرفی آن کمتر باشد و تاثیرگذاری آن بیشتر باشد، انتخاب کند. از طرفی باید سمی به کار گرفته شود که ضریب آلایندگی محیط زیستی‌اش هم کمتر باشد و کارایی بالاتری داشته باشد. در چنین شرایطی مرکز تحقیقات وارد عمل می‌شود و به کشاورز مشاوره می‌دهد. ما در آزمایشگاه تست‌های مختلفی انجام می‌دهیم. چه در شرایط آزمایشگاهی و چه در شرایط مزرعه‌ای به صورت گلخانه، خزانه و مزرعه در قالب طرح‌های تحقیقاتی بین چند سمی که در بازار موجود است، مطالعه انجام می‌دهیم تا سم با دز مصرف کمتر و کارایی و اثربخشی بالاتر را شناسایی کنیم و در نهایت محصولی که برای کشاورز صرفه اقتصادی دارد به او معرفی می‌شود. زیرا اگر کارایی سم بالا باشد، به جای اینکه پنج بار سمپاشی کند، با دو نوبت سمپاشی می‌تواند کاملا آفت را تحت کنترل خود در بیاورد.

نکته تکمیلی دارید؟

ما تمام توان و تلاشمان این است که به کمک دوستانمان در بخش ترویج، گیاه توتون را شناسایی کنیم و به حوزه کشت یعنی کشاورزان، مناطق روستایی و... معرفی کنیم. هدف غائی و نهایی ما این است که دوباره توتون را باید به کشتی که در سال‌های اوج خود هست یعنی در دهه 70 برسانیم. اکنون سطح زیر کشت توتون به شدت پایین آمده است. ما بخش قابل توجهی از نیازهای داخلی را وارد می‌کنیم. با برنامه‌ریزی که صورت گرفته است و با رویکرد جدیدی که در پیش گرفته‌ایم، بسته حمایتی برای کشاورزان در نظر گرفته شده است و امیدواریم دوباره بتوانیم موضوع کشت توتون را در روستاها و مناطق زیر کشت این محصول همچون گذشته داشته باشیم و شاهد افزایش سطح زیر کشت توتون در سراسر کشور باشیم. توتون اگرچه ممکن است در نگاه اول یک محصول پر مشقت به نظر برسد اما با رویکرد جدید، افزایش ضریب مکانیزاسیون و مکانیزه کردن کشت توتون، امیدواریم بتوانیم این روند را تسهیل و ساده‌سازی کنیم.